درمان ناهنجاری فک یکی از مباحث مهم حوزه ارتودنسی و دندانپزشکی است؛ زیرا مشکلات فکی در صورت درماننشدن میتوانند علاوه بر ظاهر چهره، بر تنفس، تکلم، جویدن غذا و سلامت دندانها اثر بگذارند. بسیاری از افراد تصور میکنند که ناهنجاریهای فکی فقط با جراحی قابل درمان است، اما باید دانست که طیف گستردهای از روشهای غیرجراحی وجود دارد که در صورت تشخیص بهموقع، میتوانند نتایج بسیار مؤثری ایجاد کنند.
در این مقاله از مجله آذرگاه بهصورت جامع و علمی، تمام روشهای درمان ناهنجاری فک بدون جراحی، عملکرد آنها، مزایا و محدودیتها و مناسبترین گروههای سنی برای هر روش را بررسی میکنیم.
آشنایی با ناهنجاریهای فکی
1. ناهنجاری فک چیست؟
ناهنجاری فک به هرگونه عدم هماهنگی یا سایش در موقعیت فک بالا و فک پایین گفته میشود. این عدم تناسب میتواند باعث شود که دندانها بهدرستی روی هم قرار نگیرند و عملکردهای طبیعی دهان دچار اختلال شود.
2. انواع ناهنجاریهای فک
ناهنجاریهای فک به سه دسته اصلی تقسیم میشوند:
-
کلاس ۱: دندانها نامرتباند اما فکها نسبتاً در جای طبیعی هستند.
-
کلاس ۲: عقب بودن فک پایین یا جلو بودن فک بالا (جلو بودن فک بالا و عقب بودن فک پایین هر دو جزو کلاس ۲ محسوب میشوند).
-
کلاس ۳: جلو بودن فک پایین یا عقب بودن فک بالا.
3. علل بروز ناهنجاری فک
علل مختلفی در شکلگیری ناهنجاریهای فکی نقش دارند، از جمله:
-
عوامل ژنتیکی
-
عادات نادرست دهانی (مکیدن انگشت، تنفس دهانی، فشار زبان)
-
مشکلات تنفسی مانند آلرژی و انحراف بینی
-
از دست دادن زودهنگام دندانهای شیری
-
رشد نامتناسب فکها
شناخت علت بروز مشکل به انتخاب بهترین روش درمان ناهنجاری فک کمک زیادی میکند.
آیا همیشه به جراحی نیاز است؟
یکی از پرسشهای رایج این است که آیا مشکلات فکی همیشه فقط با جراحی درمان میشوند؟ پاسخ این است: نه همیشه.
در افراد زیر ۱۶ تا ۱۸ سال که هنوز رشد فکی کامل نشده، بسیاری از ناهنجاریها را میتوان با روشهای ارتوپدی فک، درمانهای ارتودنسی و اصلاح عادات درمان کرد.
در بزرگسالان نیز برخی روشهای غیرجراحی میتوانند وضعیت را بهبود بخشند، بهویژه زمانی که ناهنجاری شدید نباشد.
روشهای درمان ناهنجاری فک بدون جراحی
در ادامه، مؤثرترین روشهای غیرتهاجمی را که در دندانپزشکی و ارتودنسی برای اصلاح مشکلات فکی استفاده میشوند، معرفی میکنیم.
درمان ناهنجاری فک بدون جراحی شامل مجموعهای از تکنیکهای ارتودنسی، ارتوپدی فکی و اصلاح عملکردهای عضلانی است که بسته به سن بیمار، شدت ناهنجاری و علت اصلی مشکل انتخاب میشود. در این بخش، هر روش را با نحوه عملکرد، کاربرد، زمان درمان، گروه سنی مناسب، مزایا و محدودیتها بهصورت جزئی توضیح میدهیم.
۱. ارتودنسی ثابت (بریسها) — پایهایترین روش اصلاح روابط فکی
ارتودنسی ثابت با براکتهای فلزی یا سرامیکی یکی از متداولترین روشها برای درمان مشکلات فکی است.
چطور عمل میکند؟
براکتها نیروهای ملایم و کنترلشدهای به دندانها وارد میکنند. وقتی دندانها در موقعیت درست قرار بگیرند، روابط فکی نیز تا حد زیادی اصلاح میشود. در مواردی که ناهنجاری خفیف باشد، همین تنظیم دندانها کافی است.
چه مشکلاتی را اصلاح میکند؟
-
کراسبایت خفیف
-
اپنبایت دندانی
-
دیپبایت
-
نامرتبی شدید که روابط فکی را بر هم زده است
چه زمانی کافی نیست؟
در ناهنجاریهای اسکلتی شدید، فقط دندانها جابهجا میشوند و فکها اصلاح اساسی نمیشوند. اما باز هم میتواند عوارض را کاهش دهد و ظاهر را بهتر کند.
۲. ارتودنسی دیمون — حرکت دندانها با فشار زیستی طبیعی
درمان دیمون، ارتودنسی با براکتهای خودقفل شونده است که نیروی کماصطکاک ایجاد میکند.
مزیت مهم در درمان ناهنجاری فک
به دلیل نیروهای سبک، دندانها به شکل بیولوژیکتری حرکت میکنند. این حرکت طبیعیتر گاهی باعث تغییرات خفیف فکی میشود که در ارتودنسی معمولی کمتر دیده میشود.
برای چه افرادی مناسبتر است؟
-
افرادی که نمیخواهند دندان کشیده شود
-
بیماران با مشکلات دندانی شدید اما ناهنجاری فکی متوسط
-
نوجوانان و بزرگسالانی که ظاهر براکتها برایشان مهم است
۳. ارتودنسی نامرئی (اینویزیلاین) — روشی زیبا و غیرتهاجمی
اینویزیلاین مجموعهای از قالبهای شفاف است که دندانها را مرحلهبهمرحله حرکت میدهد.
کاربرد در درمان فک
در اینویزیلاین میتوان مشکلات زیر را بدون نیاز به جراحی کنترل کرد:
-
کراسبایت خفیف
-
جلو یا عقب بودن جزئی فکها
-
اپنبایت ناشی از عادات دهانی
-
دیپبایت
مزیت کلیدی
در بزرگسالانی که نمیخواهند ظاهر دستگاههای ارتودنسی مشخص باشد، بهترین گزینه است.
۴. دستگاههای ارتوپدی فک (Orthopedic Appliances) — تأثیرگذارترین روش در سنین رشد
این دستگاهها با اعمال نیروی قابلکنترل روی استخوان فک، رشد آن را هدایت میکنند.
این همان چیزی است که جراحی در بزرگسالان انجام میدهد، اما در کودکان، با ابزارهای خارجی میتوان به نتایج مشابه رسید.
۴.۱. فیسماسک (Face Mask)
مناسب برای:
-
عقب بودن فک بالا
-
ناهنجاری کلاس ۳ در کودکان
چگونه عمل میکند؟
فیسماسک با تکیه بر پیشانی و چانه، نیرو را به فک بالا منتقل میکند و آن را به جلو میکشد.
شدت اثر:
اگر بیمار همکاری کند، میتواند فک بالا را تا چند میلیمتر به جلو حرکت دهد.
مزایا:
-
بسیار مؤثر در سنین ۷–۱۰ سال
-
جلوگیری از نیاز به جراحی آینده
-
نتایج پایدار اگر همراه ارتودنسی باشد
۴.۲. هدگیر (Headgear)
مناسب برای:
-
رشد زیاد فک بالا (کلاس ۲)
-
جلو بودن دندانهای بالایی
چطور کار میکند؟
هدگیر با محدودکردن رشد فک بالا و هدایت آن به سمت عقب، هماهنگی بین دو فک را ایجاد میکند.
مدت استفاده:
۱۲ تا ۱۴ ساعت در روز
۴.۳. دستگاههای فانکشنال — بهترین روش جلو آوردن فک پایین
این دسته از دستگاهها با اصلاح عملکرد عضلات، فک پایین را به سمت جلو هدایت میکنند.
انواع:
-
تویین بلاک (Twin Block)
-
بایونیتور
-
مندیبلار ادوانسمنت (MAA)
-
هربست
چگونه عمل میکنند؟
وقتی بیمار دستگاه را در دهان قرار میدهد، فک پایین در موقعیتی جلوتر قرار میگیرد و این وضعیت باعث تحریک رشد استخوان و افزایش طول فک پایین میشود.
چرا بسیار مؤثرند؟
زیرا هم روی استخوان و هم عضلات اثر میگذارند؛ یعنی درمان اسکلتی و عملکردی همزمان انجام میشود.
سن مناسب:
۹ تا ۱۴ سال
۵. پلاکهای متحرک ارتودنسی — اصلاح فضا و گسترش عرض فک
پلاکهای متحرک برای اصلاح برخی ناهنجاریها بسیار مؤثرند و معمولاً در کودکان استفاده میشوند.
۵.۱. اکسپندر (گسترشدهنده کام)
کاربرد اصلی:
-
تنگی فک بالا
-
کراسبایت
-
کمبود فضا برای رویش دندانها
مکانیسم:
با چرخاندن پیچ میانی دستگاه، استخوان کام بهتدریج باز شده و فک بالا وسیعتر میشود.
۵.۲. پلاک اصلاح کراسبایت
این پلاکها باعث میشوند دندانهایی که اشتباه روی هم قرار گرفتهاند، از حالت نامناسب خارج شوند.
۵.۳. پلاک نگهدارنده فضا
در کودکانی که دندان شیری را زود از دست دادهاند، از بسته شدن فضای دندانی جلوگیری میکند.
۶. میوفانکشنال تراپی — اصلاح عملکردهای نادرست عضلات دهان
یکی از دلایل پنهان ناهنجاری فک عملکرد نامناسب عضلات است؛ مانند:
-
فشار زبان
-
تنفس دهانی
-
بلع غلط
-
قرارگیری اشتباه زبان در دهان
میوفانکشنال تراپی با تمرینات هدفمند این موارد را اصلاح میکند.
مزایا:
-
جلوگیری از بازگشت اپنبایت و کراسبایت
-
کمک به رشد طبیعی فکها
-
تکمیلکننده ارتودنسی
۷. درمان عادات دهانی — جلوگیری از بدتر شدن ناهنجاریها
عادات نادرست میتوانند فکها را تغییر دهند.
مهمترین عادات مضر:
-
مکیدن انگشت
-
گاز گرفتن ناخن
-
جویدن اشیا
-
تنفس دهانی
-
فشار زبان
روشهای اصلاح:
-
دستگاههای ضد مکیدن انگشت
-
پلاکهای محدودکننده زبان
-
درمان آلرژی و مشکلات تنفسی
-
آموزش صحیح بلع و تنفس
۸. فیزیوتراپی فک و تمرینات مفصل (TMJ Therapy)
این روشها برای بزرگسالان بسیار مهم هستند، بهویژه زمانی که:
-
فک صدا میدهد
-
دهان کامل باز نمیشود
-
درد عضلانی یا سردرد وجود دارد
تکنیکها:
-
ماساژ عضلات جونده
-
تمرینات کنترل حرکتی
-
اصلاح وضعیت گردن و ستون فقرات
-
کشش عضلات فک
اثر مستقیم بر ناهنجاری فک:
اگر علت مشکل فکی عملکردی باشد، فیزیوتراپی میتواند روابط فک را بهبود دهد و درد را برطرف کند.
۹. درمانهای ترکیبی — بهترین نتایج غیرجراحی
در بسیاری از بیماران، ترکیب چند روش بهترین نتیجه را ایجاد میکند:
مثالها:
-
تویین بلاک + ارتودنسی ثابت
-
اکسپندر + فیسماسک
-
تمرینات میوفانکشنال + پلاک ارتودنسی
-
ارتودنسی دیمون + فیزیوتراپی فک
چرا مؤثرتر هستند؟
زیرا بهجای یک نقطه، مشکل را از چند جهت درمان میکنند:
استخوان، عضله، دندان، و عملکرد دهان.
اگر علاقمند هستید اطلاعات بیشتری در مورد این موضوع بدست آورید، مقاله « جراحی فک و صورت » از دکتر فرشاد تیموری را بخوانید.
چه افرادی میتوانند ناهنجاری فک را بدون جراحی درمان کنند؟
۱. کودکان (۶ تا ۱۲ سال)
بهترین سن برای درمان ناهنجاری فک بدون جراحی همین دوره است. رشد استخوانها فعال است و دستگاهها بیشترین تأثیر را دارند.
۲. نوجوانان (۱۲ تا ۱۷ سال)
در این دوره هنوز امکان هدایت رشد فک وجود دارد.
۳. بزرگسالان
در بزرگسالان رشد فک متوقف شده، بنابراین امکان اصلاح اسکلتی محدود است، اما میتوان:
-
مشکلات خفیف را با ارتودنسی اصلاح کرد
-
دردهای مفصل فک را درمان کرد
-
دندانها را مرتب کرد
-
تقارن ظاهری فک را تا حدی بهبود داد
مزایا و معایب درمان ناهنجاری فک بدون جراحی
مزایا
-
عدم نیاز به بیهوشی
-
هزینه کمتر نسبت به جراحی
-
کمعارضه
-
امکان درمان در نوجوانان و کودکان با نتیجه عالی
-
ظاهر طبیعیتر در طول درمان
معایب
-
زمانبر بودن
-
محدودیت در درمان ناهنجاریهای شدید
-
نیاز به همکاری بیمار (بهخصوص در دستگاههای فانکشنال و پلاکها)
توصیههایی برای موفقیت درمان
برای بهترین نتیجه:
-
استفاده از دستگاهها باید منظم باشد
-
جلسات ارتودنسی را نباید به تعویق انداخت
-
عادات نادرست دهانی باید اصلاح شوند
-
بهداشت دهان رعایت شود
-
تغذیه مناسب و نرم در دورههای حساس رعایت شود
جمعبندی
درمان ناهنجاری فک بدون جراحی در بسیاری از موارد امکانپذیر است و روشهای بسیار مؤثری از جمله ارتودنسی ثابت، دستگاههای فانکشنال، پلاکهای ارتودنسی، فیسماسک، هدگیر، تمرینات میوفانکشنال و اصلاح عادات دهانی وجود دارد.
کلید موفقیت این درمانها تشخیص بهموقع و شروع درمان در سن مناسب است. حتی در بزرگسالان نیز با ترکیب چند روش میتوان بهبود قابلتوجهی در عملکرد و ظاهر فک ایجاد کرد.
اگر قصد درمان ناهنجاری فک را دارید، بهترین کار مراجعه به یک متخصص ارتودنسی و دریافت مشاوره تخصصی است تا مناسبترین روش برای شما انتخاب شود.
